Nhắc đến những huyền thoại của núi rừng Việt Nam, không thể không nhắc đến Phu Trầm hay Người đi điệu – những người đàn ông gan dạ, dũng cảm với nghề “Ngậm Ngãi Tìm Trầm“. Từ thuở Chăm-pa xa xưa, họ đã rong ruổi trong những cánh rừng già, đối mặt với hiểm nguy rình rập để tìm kiếm thứ “vàng chìm” quý giá – trầm hương & kỳ nam.
Mục Lục Bài Viết
I. Phu Trầm hay Người Đi Điệu: anh là ai?
Nghề “đi điệu” hay còn gọi là “Phu Trầm” là tên gọi dành cho những người thợ rừng chuyên đi tìm kiếm trầm hương và kỳ nam. Họ thường là đàn ông vì phụ nữ được cho là không phù hợp với công việc nặng nhọc và nguy hiểm trong rừng sâu núi thẳm. Ngoài ra, theo quan niệm dân gian, trầm hương kỵ khí âm nên phụ nữ không được phép tham gia.
Ngày khởi hành đi tìm trầm hương và kỳ nam được chọn lựa rất kỹ lưỡng, phải là ngày tốt và hợp với tuổi của người điệu bầu (trưởng đoàn). Khi lên tới núi, người điệu bầu phải cúng lễ và khấn vái Thiên-y A-Na Thánh-mẫu để cầu mong thành công. Mỗi Điệu Bầu sẽ dẫn dắt một tốp riêng, mỗi tốp có khẩu hiệu riêng để biết đường đi về và tránh đi trùng đường với các tốp khác.
Nghề đi điệu có từ thời Champa cổ đại và được duy trì cho đến ngày nay. Đây là một nghề đầy gian khổ và nguy hiểm, đòi hỏi người thợ phải có sức khỏe tốt, bản lĩnh kiên cường và am hiểu về rừng núi.
II. Lịch sử của nghề “Đi Điệu” từ thời Chăm Pa.
Nước Chiêm Thành (Chăm pa) xưa nổi tiếng khắp thế giới với trầm hương và kỳ nam. Vua Chiêm Thành từng phải cống nạp cho vua Việt Nam và vua Trung Quốc những loại gỗ quý này.
Việc tìm kiếm trầm hương thời vua Chăm Pa được giao phó cho một tù trưởng người Chăm có chức vị là “Po Gahlun” (Gahla, Gahlau), nghĩa là “vị quan trông coi việc khai thác trầm hương – Chúa Trầm Mộc”. Chức vụ này thường kiêm luôn chức tù trưởng làng Palei Palap hoặc Palam (tên Việt là An-nhơn), ở phía bắc Phan-rang 10 cây số.
Vị quan Po Gahlun này chỉ huy một tốp 16 người có chức vụ thấp hơn, gọi là “kani” hoặc “kuni”, nghĩa là “người đi tìm trầm”. Những người này lại tập hợp thêm những người khác thuộc các bộ lạc Ra Glai, ngày nay là dân tộc Raglai (là một nhánh của dân tộc Chăm) do một Pavak (người dẫn đường – thổ địa) điều khiển.
Tương truyền rằng, Kỹ năng đi rừng của người Raglai được rèn luyện từ khi còn nhỏ. Họ biết cách nhận biết các loại cây, dấu vết của động vật, và những con đường mòn trong rừng. Họ cũng có khả năng định hướng tuyệt vời, có thể tìm đường về nhà dù đi lạc trong rừng sâu. Với sự thông thạo và kinh nghiệm của mình, người Raglai đóng vai trò quan trọng trong các chuyến đi tìm trầm hương của người Chăm Pa. Họ dẫn đường cho đoàn đi, tìm kiếm những cây dó bầu có khả năng chứa trầm hương, và khai thác gỗ quý một cách cẩn thận.
Vì vậy các chuyến đi tìm trầm hương và kỳ nam của người Chăm Pa không thể nào thiếu sự hướng dẫn từ các Pavak người Raglai. Sau các chuyến đi, người Raglai được hưởng quyền chia sẻ gỗ quý khi tìm được như người Chăm Pa.
Ta có thể tổng kết lại cơ cấu tổ chức của nghề đi điệu ở thời Chăm Pa như sau:
- Chúa Trầm Mộc – Po Gahlun: quan trông coi việc khai thác trầm hương, người Chăm Pa
- Kani: điệu bầu hay trưởng đoàn, cũng là người sắp sếp nhân sự của đoàn đi điệu, là người Chăm Pa, và làm việc dưới quyền Po Gahlun.
- Pavak: Người dẫn đường hay thổ địa, là người thông thạo việc đi rừng và chuyên trách an toàn cho cả đoàn, là người dân tộc Raglai và chịu sự quản lý của Kani.
- Các thành viên khác thuộc cả 2 dân tộc Chăm Pa và Raglai, tất cả các thành viên phải là nam giới.
III. Ngậm Ngãi Tìm Trầm là gì?
Hành trình đi tìm trầm hương là một hành trình gian khổ, đòi hỏi người đi điệu phải vào sâu trong rừng núi trong thời gian dài. Do đó, ngoài việc chuẩn bị lương thực đầy đủ, họ còn phải mang theo thuốc trừ sơn lam chướng khí, trị bệnh hiểm nghèo và phòng rắn rít. Loại thuốc này được gọi là ngải.
Có nhiều loại ngải khác nhau, nhưng loại được người đi điệu sử dụng phổ biến là ngải rừng, hay còn gọi là ngải mọi. Họ lấy củ ngải về chế thành thuốc, cách chế biến chỉ riêng điệu bầu (trưởng đoàn) mới biết. Có người cho rằng, chính điệu bầu cũng phải mua thuốc từ các thầy pháp người Chàm (thầy Hời), vì chỉ người Chàm mới biết cách chế biến.
Khi vào rừng, người đi điệu sẽ ngậm ngải trong miệng. Chính vì vậy, tục ngữ có câu “Ngậm ngải tìm trầm”.
Loại ngải này xuất hiện nhiều ở các vùng Phan-rang Phan-rí, Diên-khánh, Suối Dầu – nơi cũng có nhiều trầm hương và kỳ nam. Các Thầy Hời (thầy pháp người Chàm vùng Ba-láp, Bà-râu thuộc tỉnh Ninh Thuận) thường mang theo loại ngải này bên mình. Củ ngải có kích thước bằng hai củ gừng hoặc củ nghệ. Thầy Hời thường thái ngải thành lát, nghiền thành bột hoặc gói chung với các vật liệu khác để làm bùa chống tà ma.
Về mặt khoa học, cây ngải thuộc họ Zingibéracées. Giáo sư Pételot đã phân loại 30 loại ngải khác nhau. Loại ngải được đề cập trong bài viết này là Curcuma aromatica Salisb., hay còn gọi là ngải rừng hoặc ngài mọi. Đây là loại thảo cao khoảng một thước, có củ u như lóng tay, bên trong hơi vàng. Lá ngải rộng và dài như lá huỳnh-tinh, mặt trên trơn, mặt dưới nhung mượt, dài 30 – 60 cm, rộng 10 – 15 cm. Hoa ngải có màu đỏ bên ngoài và màu vàng bên trong. Củ ngải có thể được mài lấy bột, có mùi long não và hơi giống bột huỳnh-tinh.
Theo quan niệm dân gian từ thời xa xưa, ngoài các dược tính ngải còn có khả năng xua đuổi tà ma, bảo vệ người đi điệu khỏi những điều xui xẻo và hiểm nguy trong rừng sâu. Câu nói “Ngậm ngải tìm trầm” đã trở thành biểu tượng cho sự gian khó và dũng cảm của những người đi tìm thứ “vàng chìm” huyền bí.
IV. Các quy định và luật lệ trong nghề đi điệu.
Nghề đi điệu là một nghề truyền thống lâu đời và mang nhiều yếu tố tâm linh gắn liền với việc tìm kiếm trầm hương và kỳ nam. Nghề này có nhiều quy định khắt khe nhằm đảm bảo sự an toàn và thành công cho những người đi điệu.
Dưới đây là 6 quy định quan trọng trong nghề đi điệu được lưu truyền từ thời nước Chiêm Thành:
Quy định 1: Người đi điệu phải là nam giới: Theo quan niệm truyền thống, phụ nữ không được phép tham gia vào nghề đi điệu vì họ mang “khí âm” và được cho là có thể ảnh hưởng đến việc tìm kiếm trầm hương và kỳ nam. Hơn nữa, việc đi điệu thường diễn ra trong rừng sâu núi thẳm, đầy nguy hiểm và gian khổ, nên chỉ có đàn ông mới đủ sức khỏe và bản lĩnh để đảm đương.
Quy định 2: Điệu bầu (trưởng đoàn) phải chọn ngày khởi hành hợp tuổi: Việc chọn ngày khởi hành rất quan trọng trong nghề đi điệu. Người ta phải chọn ngày tốt và hợp với tuổi của điệu bầu (trưởng đoàn) để cầu mong sự may mắn và thành công.
Quy định 3: Lễ cúng trước khi vào rừng: Lễ cúng được thực hiện để cầu nguyện Thiên-y Ana (nữ thần) – vị thần cai quản trầm hương và kỳ nam – ban phước lành và hướng dẫn cho những người đi điệu. Vật cúng thường bao gồm hương, hoa, trầm, trà, chè, xôi và trầu cau. Đối với người Chăm Pa, lễ cúng phải là đồ chay do ảnh hưởng của Phật giáo và Hindu giáo. (một phần vì trầm hương thường được sử dụng trong các nghi lễ Phật giáo ở Trung Quốc và Việt Nam nên các loại hương dâng Phật phải không được thông qua việc sát sinh)
Quy định 4: Cấm nói chuyện trong rừng: Người Chăm tin rằng tiếng nói có thể làm bay hương trầm mộc, do đó, trong khi đi rừng, các thành viên phải giữ im lặng. Việc giao tiếp hoàn toàn bằng thủ ngữ.
Quy định 5: Giữ tâm trong sáng: Cả quá trình đi tìm trầm, các thành viên phải giữ cho tâm mình trong sáng, không được khởi lên tâm tham lam, độc ác. Theo quan niệm tâm linh, nếu lòng tham chi phối, họ sẽ không nhận được sự che chở của Thánh-Mẫu và không thể tìm kiếm được “lộc” (trầm hương, kỳ nam).
Quy định 6: Không tranh phần với các tốp điệu khác: Mỗi Điệu Bầu có một tốp riêng và mỗi tốp có một ký hiệu riêng, ký hiệu này thường được đánh dấu trên cây dó bầu để các tốp khác không tranh phần. Khi một tốp điệu thấy một cây dó bầu có đánh dấu ký hiệu không phải của mình thì phải đi con đường khác, cho dù cây có trầm cũng không được khai thác.
Ngoài 6 quy định trên, còn có một số luật bất thành văn khác trong nghề đi điệu mà thay đổi theo từng thời kỳ và từng dân tộc như:
- Khi thấy cây dó bầu phải lấy rựa phạt vào gốc để cây có cơ hội hình thành trầm hương trong tương lai.
- Khi thu hoạch đủ sản lượng dự kiến thì phải quay về ngay, không được đi tiếp.
- Một số tốp đi điệu còn yêu cầu các thành viên phải ăn chay, nằm đất và không được gần gũi nữ giới trong 3 ngày trước chuyến hành trình.
- Người đi điệu phải làm lễ cúng tạ ơn nữ thần Thiên-y Ana sau khi đem được trầm hương hay kỳ nam trở về.
Ngoài những quy định trên, nghề đi điệu còn có nhiều luật lệ khác liên quan đến việc chia sẻ thành quả, xử lý các tình huống phát sinh trong rừng, cách khai thác, cách bảo quản, v.v. Những quy định này được truyền từ đời này sang đời khác và được tuân thủ nghiêm ngặt bởi những người đi điệu.
Lưu ý, Các Quy định này được truyền miệng từ thời phong kiến, các phu trầm ngày xưa thường không được hưởng các lợi ích vật chất cá nhân do tất cả trầm hương và kỳ nam kiếm được phải được dâng cho vua Chăm Pa để làm cống phẩm sang Việt Nam và Trung Quốc. Vì vậy lợi ích thu về là việc miễn sưu thuế hoặc giảm lao dịch cho cả làng. Người đi điệu nào giấu lại trầm hương hoặc kỳ nam trong nhà có thể sẽ làm cho cả làng bị phạt vạ lây.
Các quy định và luật lệ này được tổng hợp lại theo sách Đất Việt Trời Nam – Thái Văn Kiểm, Chương Ảnh hưởng của Chiêm Thành và sách Xứ Trầm Hương, Quách Tấn.
V. Kết Luận.
Nghề đi điệu, hay còn gọi là nghề “Ngậm Ngãi Tìm Trầm”, là một nghề truyền thống độc đáo gắn liền với văn hóa và lịch sử của người Chăm Pa và Việt Nam. Nghề này ẩn chứa nhiều hiểm nguy và gian khổ, đòi hỏi người đi điệu phải có sức khỏe tốt, tinh thần dũng cảm và lòng kiên trì.
Nghề đi điệu không chỉ là một nghề kiếm sống mà còn là một nét đẹp văn hóa độc đáo của người Việt Nam. Ngày nay, do sự khai thác quá mức, trầm hương và kỳ nam ngày càng trở nên khan hiếm. Nghề đi điệu cũng đang dần mai một.
Bài viết “Phu Trầm – Người đi điệu: nghề “Ngậm Ngãi Tìm Trầm” đã cung cấp cho người đọc những thông tin thú vị về nghề đi điệu, giúp chúng ta hiểu thêm về một nét đẹp văn hóa độc đáo của Việt Nam.
Pingback: Đức bà Thiên Y A Na: Vị Nữ Thần Cai Quản Trầm Hương. - Trầm Hương Ân Nam - 沉香奇楠