Nhắc đến Nhật Bản, người ta thường nghĩ đến hoa anh đào, núi Phú Sĩ, trà đạo và kimono. Tuy nhiên, văn hóa Nhật Bản còn ẩn chứa nhiều nét đẹp tinh tế khác, trong đó có nghệ thuật Hương Đạo (Kodo) – một trải nghiệm độc đáo, khơi gợi những cảm xúc và giác quan mới mẻ.
Hương Đạo không chỉ đơn thuần là thưởng thức hương thơm, mà còn là một hành trình khám phá bản thân, kết nối với thiên nhiên và hướng đến sự thanh tịnh trong tâm hồn. Thông qua việc “nghe” hương, người ta rèn luyện khả năng tập trung, kiên nhẫn và tinh tế, đồng thời trau dồi óc thẩm mỹ và sự hiểu biết về văn hóa Nhật Bản.
Bài viết này sẽ đưa bạn bước vào thế giới của Hương Đạo, khám phá lịch sử, cách thức thưởng thức, ý nghĩa và giá trị của nghệ thuật độc đáo này.
Mục Lục Bài Viết
I. Nghệ Thuật Hương Đạo Nhật Bản là gì?
Hương đạo (香道, Kodo) là một nghệ thuật truyền thống độc đáo của Nhật Bản, tập trung vào việc thưởng thức và phân biệt các loại hương thơm khác nhau, chủ yếu từ các loại gỗ trầm hương quý hiếm được tìm thấy ở Đông Nam Á. Cùng với trà đạo và hoa đạo, hương đạo được xem là một trong những bộ môn nghệ thuật tinh túy nhất của văn hóa Nhật Bản, là đại diện tiêu biểu cho triết lý mỹ học wabi sabi (わび・さび) nổi tiếng của xứ Phù Tang.
Lấy tinh thần Thiền (zen) làm nền tảng, Hương Đạo đề cao sự thanh tao, trang nhã và tuân thủ những quy tắc nghiêm ngặt trong cả cách thưởng thức lẫn ứng xử. Để trở thành một người am hiểu về Hương Đạo, không chỉ cần có sự kiên nhẫn, tinh tế mà còn cần trau dồi kiến thức về văn học cổ điển và thư pháp.
Điểm đặc biệt của Hương Đạo là người ta sử dụng từ “nghe hương” (聞く) để mô tả hành động thưởng thức hương thơm thay vì “ngửi hương” (嗅ぐ). “Nghe” được xem là cách thể hiện sự trân trọng và tinh tế hơn so với “ngửi”, nếu sử dụng từ “ngửi hương” sẽ bị xem là bất lịch sự. Có hai yếu tố chính trong Hương Đạo là Thưởng hương (Monkō) và Trò chơi phân biệt hương thơm (Kumikō).
- Thưởng thức hương thơm (聞香, Monkō): Đây là hoạt động tập trung vào việc cảm nhận và trải nghiệm hương thơm của từng loại gỗ thơm khác nhau.
- Phân biệt hương thơm (組香, kumikō): Đây là một trò chơi đòi hỏi người tham gia phải phân biệt được tên gọi và nguồn gốc của các loại hương thơm khác nhau.
Hương đạo không chỉ đơn thuần là một môn nghệ thuật truyền thống tao nhã, mà còn mang nhiều ý nghĩa sâu sắc về mặt tinh thần. Việc thưởng thức hương thơm giúp con người thư giãn, tĩnh tâm, và hướng đến sự thanh tịnh trong tâm hồn. Ngoài ra, hương đạo còn được xem như một phương pháp rèn luyện khả năng tập trung, kiên nhẫn và tinh tế của con người.
II. Lịch Sử Hương Đạo Nhật Bản.
Theo Nihon Shoki (Sử ký Nhật Bản), Một khúc gỗ thơm được cho là đã trôi dạt đến đảo Awaji vào năm 595, dưới triều đại Nữ hoàng Suiko. Khúc gỗ này còn được đặt tên là Ranjatai, hay “Lan Xa Đãi” và vẫn còn được bảo quản tại bảo tàng The Shōsō-in (正倉院) đến ngày nay. Văn hóa hương thơm của Nhật Bản bắt nguồn từ Ấn Độ cổ đại, du nhập vào Nhật Bản cùng với Phật giáo từ Trung Quốc. Ban đầu, gỗ thơm được sử dụng trong các nghi lễ tôn giáo.
Đến thời kỳ Heian (794-1185), việc thưởng thức hương thơm đã tách biệt khỏi nghi lễ tôn giáo, trở thành một thú vui tao nhã của giới quý tộc. Họ tổ chức các trò chơi như “Takimonoawase” (薫物合せ – たきものあわせ) (Dịch sát nghĩa là: Hương vật hợp) để so sánh và đánh giá các loại hương thơm khác nhau.
Từ thời Kamakura (1185-1333) trở đi, tinh thần của tầng lớp samurai, cùng với giáo lý Thiền Tông, đã hòa quyện với văn hóa thưởng hương của giới quý tộc, góp phần hình thành nên Hương Đạo. Cùng với trà đạo, hoa đạo và kịch Noh, Hương Đạo phát triển mạnh mẽ vào thời kỳ Muromachi (1333-1603) và trở thành một nghệ thuật tinh tế dành cho tầng lớp thượng lưu, đặc biệt là các lãnh chúa phong kiến.
Hương Đạo được xem như sự kết tinh tinh hoa của các nghệ thuật thời Trung Cổ Nhật Bản. Nó tạo dựng một thế giới độc đáo, nơi người thưởng thức sử dụng giác quan tinh tế để phân biệt các loại gỗ thơm quý hiếm từ Đông Nam Á, vốn rất khan hiếm vào thời bấy giờ. Cũng trong giai đoạn này, hệ thống phân loại “Lục quốc ngũ vị” (六国五味 – Rokukoku Gomi) được xây dựng để phân biệt các loại hương thơm khác nhau.
Năm 1606, Mạc phủ Tokugawa bắt đầu thực hiện chính sách thương mại đường thủy tới các quốc gia Đông Nam Á bằng các đội tàu buôn Shuinsen (朱印船 – Châu Ấn Thuyền) với mục đích chính là thu mua kỳ nam (伽羅 Kyara) – loại gỗ thơm được đánh giá cao nhất trong Hương Đạo. Các hoạt động này bắt đầu từ năm 1600 và kết thúc vào 1635.
III. Cách Đốt Hương trong Hương Đạo
Hương Đạo sử dụng phương thức đốt hương khác biệt so với việc đốt nhang truyền thống. Thay vì đốt trực tiếp như nhang, Hương Đạo sử dụng lư hương 聞香炉 (Monko-ro) với các bước sau:
1. Chuẩn bị:
- Lư hương 聞香炉 (Monko-ro)
- Tro than
- Than củi đã đốt cháy (炭団)
- Tấm mica mỏng (銀葉)
- Gỗ thơm cắt mỏng (香木)
2. Thắp hương:
- Cho tro than vào lư hương.
- Đặt than củi đã đốt cháy vào giữa tro than.
- Nén tro than xung quanh than củi tạo thành hình nón.
- Đặt tấm mica mỏng lên trên đỉnh nón tro than.
- Dùng kẹp gắp một miếng gỗ thơm mỏng, đặt lên mép tấm mica.
- Điều chỉnh vị trí tấm mica để kiểm soát nhiệt độ, từ đó điều chỉnh mức độ tỏa hương.
3. Thưởng thức hương thơm:
- Người thưởng thức sẽ tập trung “nghe” hương thơm, cảm nhận sự tinh tế và chuyển biến của hương trong không gian.
- Sau khi thưởng thức, dùng kẹp gắp miếng gỗ thơm ra khỏi lư hương, lúc này miếng gỗ thơm vẫn còn mang rất nhiều tinh dầu và người nghe hương tuyệt đối không được để mảnh gỗ cháy hay bay hết hoàn toàn mùi hương, miếng gỗ thơm này sau đó được lưu trữ lại cẩn thận cho các thế hệ sau.
Hương Đạo coi trọng mỗi thanh gỗ thơm như một sinh thể với linh hồn riêng. Do đó, người thưởng thức luôn mong muốn lưu trữ hương thơm này cho thế hệ sau. Vì vậy ngày nay các tổ chức Hương Đạo vẫn còn lưu trữ cách mảnh gỗ thơm đã được sử dụng trong các buổi “nghe hương” từ hàng trăm năm trước.
IV. Nghi Thức “Nghe Hương” trong Hương Đạo Nhật Bản.
“Nghe” hương (聞香 – Monkō) là một nghi thức quan trọng trong Hương Đạo, được thực hiện theo một quy tắc nhất định. Dưới đây là một ví dụ về cách thức thực hiện nghi thức “nghe hương” với lư hương truyền thống trong trường phái Shino-ryu:
- Đặt lư hương:
- Đặt lư hương lên tay trái, ngón tay cái đặt trên mép lư.
- Xoay lư hương ngược chiều kim đồng hồ để hướng “vết nghe hương” (聞き筋) – đường rãnh được tạo ra khi tạo hình tro than – ra xa bản thân.
- Che lư hương và “nghe” hương:
- Dùng tay phải tạo hình “chiếc ống” che phủ lư hương.
- Đưa mũi vào “chiếc ống” và hít nhẹ để cảm nhận hương thơm.
Lưu ý:
- Vị trí “vết nghe hương” được xem là mặt trước của lư hương.
- Việc che lư hương giúp tập trung khứu giác và cảm nhận hương thơm tinh tế hơn.
- Giữ cho tâm trí tĩnh lặng và tập trung vào việc cảm nhận hương thơm.
- Hít thở nhẹ nhàng và đều đặn.
- Không nên phân tích hay đánh giá hương thơm, hãy để cảm nhận tự nhiên dẫn dắt.
Nghe hương là một hành động tinh tế, đòi hỏi sự tập trung và khả năng cảm nhận nhạy bén của người thưởng thức. Qua nghi thức này, người ta không chỉ cảm nhận hương thơm mà còn hướng đến sự thanh tịnh trong tâm hồn.
V. Mười điều lợi ích của Hương Đạo (香十徳 – Thập Đức Hương).
Hương Đạo không chỉ là một nghệ thuật thưởng thức hương thơm, mà còn mang lại nhiều lợi ích cho tinh thần và sức khỏe. Mười điều lợi ích của Hương Đạo (香十徳) được nhà thơ Hoàng Đình Kiên đời Bắc Tống ghi chép lại và được Thiền sư Nhất Hưu Tông Thuần giới thiệu sang Nhật Bản.
- Khơi dậy giác quan: Hương thơm giúp tinh thần minh mẫn, giác quan nhạy bén như quỷ thần.
- Thanh lọc tâm hồn: Hương thơm thanh tịnh giúp tâm hồn thư thái, gột rửa bụi trần.
- Xóa tan uế khí: Hương thơm giúp thanh lọc không khí, loại bỏ uế khí và mang lại cảm giác tươi mới.
- Giúp tỉnh táo: Hương thơm có tác dụng kích thích tinh thần, giúp tỉnh táo và tập trung.
- Vượt qua cô đơn: Hương thơm mang đến cảm giác ấm áp, giúp xua tan cảm giác cô đơn và kết nối với bản thân.
- Tìm kiếm sự thanh thản trong bận rộn: Hương thơm giúp ta tìm kiếm sự bình yên trong nhịp sống hối hả.
- Không gây phiền hà: Hương thơm tinh tế, dù sử dụng nhiều cũng không tạo cảm giác khó chịu.
- Ít mà đủ: Chỉ cần một lượng nhỏ hương thơm cũng đủ để lan tỏa và tạo hiệu quả.
- Bảo quản lâu dài: Hương thơm có thể lưu giữ trong thời gian dài mà không bị biến chất.
- Sử dụng thường xuyên không gây hại: Sử dụng hương thơm thường xuyên không ảnh hưởng đến sức khỏe.
Mười điều lợi ích của Hương Đạo cho thấy đây là một nghệ thuật mang lại nhiều giá trị tinh thần và sức khỏe cho con người. Việc thưởng thức hương thơm không chỉ giúp thư giãn, thanh lọc tâm hồn mà còn góp phần nâng cao chất lượng cuộc sống.
VI. Tình hình của Hương Đạo Nhật Bản ở thời hiện đại
Hương Đạo (香道) – nghệ thuật thưởng thức hương thơm độc đáo của Nhật Bản – vẫn giữ được vị trí quan trọng trong đời sống văn hóa của người Nhật hiện đại. Tuy trải qua nhiều biến đổi, Hương Đạo ngày nay tiếp tục phát triển và thu hút nhiều người tham gia, đặc biệt là giới trẻ.
Về mặt truyền thống:
- Các trường phái Hương Đạo lâu đời như Kōdō (香道) và Shi-no-ryu (志野流香道) vẫn duy trì hoạt động, bảo tồn và truyền dạy những nghi thức và kỹ thuật truyền thống.
- Các nghi thức trà đạo (茶道) và cắm hoa (華道) thường kết hợp với Hương Đạo, tạo nên trải nghiệm văn hóa đa dạng và tinh tế.
- Trầm hương quý hiếm vẫn được sử dụng trong các nghi thức trang trọng, thể hiện sự trân trọng đối với truyền thống.
Về mặt hiện đại:
- Xu hướng “Hương Đạo hiện đại” (現代香道) đang phát triển, hướng đến sự đơn giản, dễ tiếp cận và phù hợp với lối sống hiện đại.
- Nhiều loại hương liệu mới được sử dụng, mang đến sự đa dạng trong trải nghiệm hương thơm.
- Các lớp học Hương Đạo được tổ chức thường xuyên, thu hút nhiều người trẻ tham gia, học hỏi và khám phá nghệ thuật độc đáo này.
- Hương Đạo được ứng dụng trong nhiều lĩnh vực như spa, yoga, thiền định, mang đến trải nghiệm thư giãn và trị liệu hiệu quả.
Một số thách thức:
- Chi phí cao: Việc học tập và thực hành Hương Đạo có thể tốn kém do giá thành cao của các loại gỗ thơm và dụng cụ.
- Sự kế thừa: Việc truyền tải tinh hoa của Hương Đạo cho thế hệ trẻ bân rộn và năng động là một thách thức lớn. Nguy cơ mai một các giá trị truyền thống trong xu hướng hiện đại hóa.
- Tiếp cận hạn chế: Hương Đạo vẫn được xem là nghệ thuật tinh hoa, nhưng có phần “kín cổng cao tường” với nhiều người.
- Bảo tồn: Việc bảo vệ nguồn nguyên liệu gỗ thơm quý hiếm và phát triển bền vững.
Nhìn chung, Hương Đạo đang phát triển tích cực trong thời hiện đại, dung hòa giữa truyền thống và hiện đại. Với những giá trị tinh thần và lợi ích sức khỏe, Hương Đạo tiếp tục thu hút sự quan tâm và hứa hẹn sẽ phát triển mạnh mẽ hơn nữa trong tương lai.
Pingback: Lan Xa Đãi - Ranjatai: Khối Trầm Hương Quốc Bảo Của Nhật Bản. - Trầm Hương Ân Nam - 沉香奇楠